Вялікая колькасць актывісцкіх праектаў, звязанымі з кантэкстам Беларусі, ажыццяўляецца менавіта ў анлайн-прасторы. Адной з прычын выпадае лічыць карантын і сітуацыя, у якой грамадзянская супольнасць краіны мабілізавалася і ўзяла на сябе працу па пашырэнні інфармацыі і дапамозе тым, хто знаходзіцца ў групе рызыкі. Падзеі 2020 г. і роля Тэлеграму для арганізацыі пратэстных акцый дазваляюць казаць пра важнасць лічбавай салідарнасці для кантэксту Беларусі.
У сітуацыі рэпрэсій, вайны, масавай ліквідацыі НДА і вымушанай эміграцыі, анлайн-прастора застаецца сродкам для захоўвання сувязяў паміж людзьмі, якім давялося апынуцца ў розных краінах.
Дадзенае даследаванне базуецца на якасных інтэрв’ю з фемінісцкімі і квір актывіст:камі. Падчас выбару праектаў важным апынулася намаганне паказаць прысутнасць адрозных перспектыў, істотнай паўстала іх сканцэнтраванасць менавіта на фемінісцкіх і квір тэмах і падыходах.
Сваёй мэтай даследаванне ставіць вызначыць і прааналізаваць цяперашні стан актывісцкіх практык, якія вельмі часта адбываюцца анлайн. Даследаванне намагаецца адзначыць дасягнутае, але таксама вылучыць прысутныя праблемы і складанасці.
Кантэкст з перспектывы 2023 г. і як ён адчуваецца фемінісцкімі і квір актывіст:камі
У 2020 г. адбыліся самыя маштабныя дзяржаўныя рэпрэсіі як у дачыненні да асоб, так і да арганізацый. Па стане на лістапад 2023 г. палітвязнямі лічацца 1462 чалавекі і па стане на верасень 2023 г. не менш за 923 НДА знаходзяцца ў працэсе прымусовай ліквідацыі або ўжо ліквідаваныя. Абставіны прывялі многіх да рашэння пакінуць краіну. У той жа час іншыя працягваюць заставацца ў Беларусі.
Гэтыя акалічнасці не маглі не паўплываць на ментальны стан таксама фемінісцкіх і квір актывіста:к. Падчас інтэрв’ю шмат з іх кажуць пра расчараванне і недахоп псіхалагічных і фізічных рэсурсаў для далейшай працы, якія яны адчувалі ў сабе і ў грамадстве ў 2020-2021 гг.
Законапраект рэжыму аб “прапагандзе ЛГБТ, педафіліі і змены полу” таксама ставіць актывіста:к перад пытаннем (не)магчымасці працягваць працу з аўдыторыяй у Беларусі. Адзанчаюцца праблемы з пошукам падтрымкі падчас працы з ЛГБТК+ тэмамі, якія часта адчуваюцца як некамфортныя і небяспечныя ў сітуацыі сучаснага.
З іншага боку, дэмакратычны рух бачыцца актывіст:кам неадчувальным да гендарных тэм. Падобнае расчараванне можна пачуць і ў дачыненні да рэпрэзентацыі гендарных тэм у СМІ.
Дэмакратычны рух бачыцца актывіст:кам неадчувальным да гендарных тэм.
Падобнае расчараванне можна пачуць і ў дачыненні да рэпрэзентацыі гендарных тэм у СМІ.
Варта, аднак, адзначыць, як па-рознаму актывіст:кі акрэсліваюць ступень складанасці кантэксту, у якім даводзіцца працаваць. Так, тоні лашдэн выказвае думку аб тым, што калі пра правы жанчын* размова можа заходзіць, то менавіта фемінісцкія практыкі апынаюцца яшчэ менш бачнымі за перыяд да 2020 г., а шматлікія дыскусіі адбываюцца на базавым узроўні тлумачэння, чаму і ў маргіналізаваных груп ёсць правы.
Аднак неабходна прызнаць і тое, як актывіст:кі вылучаюць дасягнутае і кажуць пра павелічэнне бачнасці жанчын* у некаторых сферах. Напрыклад, сузаснавальніцы ініцыятывы Women in Tech, адзначаюць, што праект, дзякуючы арганічнаму “шуму”, які ўзнік вакол яго, за дастаткова невялікі час існавання здолеў павысіць бачнасць жанчын* у сферы IT.
Як паказвае ўзгаданая вышэй кантэкстуальная парадыгма, фемінісцкія і квір галасы па-ранейшаму апынаюцца больш маргіналізаванымі і ўразлівымі за іншыя як з боку рэжыму, так і з боку незалежных палітычных сіл. Прасоўванне фемінісцкіх каштоўнасцей працягвае заставацца праблематычным, хоць важна прызнаць тое, што без гэтых намаганняў сітуацыя магла б быць значна горшай.
Адкрытасць незалежных актараў да гендарных тэм, на думку некаторых актывіста:к, часта звязана з неаліберальнай практыкай убудоўвання ў сістэму, а любы крытычны аналіз рэчаіснасці успрымаецца адмоўна.
Пэўную адрознасць у адчуваннях кантэксту не пазбаўленым сэнсу падаецца звязаць з разнастайнымі напрамкамі і мэтавымі аўдыторыямі, над і з якімі працуюць актывіст:кі. Рэлевантным апынаецца і пытанне класу. Менавіта праект ,накіраваны на жанчын* у IT, з’яўляецца адным з найбольш паспяховых у плане павышэння бачнасці жанчын* у сферы. Праца з ЛГБТК+ супольнасцю, наадварот, апынаецца найбольш маргіналізаванай.
Нягледзячы на прысутную рознасць, важна адзначыць агульную складанасць сітуацыі, у якой даводзіцца працаваць фемінісцкім і квір актывіст:кам.
Існуючыя напрамкі і тэмы актывісцкіх праектаў
Першае, што заўважаецца - надзвычай рэлевантнае пытанне псіхалагічнай падтрымкі для аўдыторыі, з якой працуюць актывіст:кі. Змена фокуса звязана з запытам удзельні:ц, якія ў адваротнай сувязі ўсё больш сталі адзначаць адсутнасць матывацыі, стому і неразуменне, як далей планаваць сваю працу і жыццё. Падобная думка гучыць і ў інтэрв’ю з тоні лашдэн, як:ая падсумоўвае, што нягледзячы на радыкальны характар ініцыятывы “Тэндар на гендар” да 2020 г., з цягам часу стала праводзіцца шмат мерапрыемстваў па псіхалагічнай дапамозе ў рознай форме, якую аўдыторыя адзначала як самую запатрабаваную тэму.
Частка актывіста:к прызнае, аднак, неабходнасць большай увагі да палітычных практык.
З праведзеных інтэрв’ю вынікае, што ў кантэксце сучаснага вырашальнае значэнне набываюць пытанні псіхалагічнай падтрымкі (як прамой, так і ўскоснай) і стварэння супольнасц. Істотна падкрэсліць і неабходнасць большай палітызаванасці актывісцкіх практык, ва ўмовах кансерватыўных тэндэнцый як з боку рэжыму, так і з боку актараў незалежнай Беларусі ў дачыненні да фемінісцкіх каштоўнасцей і правоў ЛГБТК+. Акрамя таго, важнай паўстае і праца з шырокай аўдыторыяй з мэтай стварэння інклюзіўнай будучыні для ўсіх, дзе кожны голас мае значэнне.
Аўдыторыя і захоўванне сувязяў анлайн
Абставіны рывялі многіх да лічбавай салідарнасці як да аднаго са сродкаў захоўвання супольнасці. Адна з пераваг у гэтай сітуацыі заключаецца ў тым, што падчас каранціну Covid-19 удзельні:цы прызвычаіліся да анлайн фармату.
стотнасць захоўвання кантактаў і падтрымкі аўдыторыі, якая працягвае заставацца ў Беларусі, на працягу інтэрв’ю падкрэсліваюць усе актывіст:кі. Некаторыя з іх адзначаюць анлайн фармат, па сутнасці, паўстае адзіным магчымым варыянтам працягваць працу.
олькі тры актывіст:кі з апытаных адзначылі, што для мэт іх ініцыятыў анлайн цалкам выконвае сваю функцыю і запыт аўдыторы.
рохкасць сувязяў і складанасць стварэння і захоўвання супольнасці падчас працы анлайн узгадваюцца і ў адказах іншых рэспандэнта:к, актывіст:кі кажуць пра немагчымасць інтымнасці і даверу.
азрыў, які прысутнічае паміж людзьмі ў розных лакальнасцях прызнаюць усе актывіст:кі. Падчас інтэрв’ю часта ўзгадваюцца адрозныя інфармацыйныя палі. У дачыненні да ўдзельн:іц з Беларусі гучаць думкі пра стан трывожнасці і страху.
Праца ў анлайн-фармаце часта з’яўляецца адзіным варыянтам актывісцкіх практык, аднак для большасці актывіста:к, аднак, яна паўстае нашмат менш эфектыўнай за сустрэчы ў фізічнах прасторах.
Пытанні (не)бяспекі
У сітуацыі сучаснага, калі дзяржаўнае назіранне не спыняецца і ў лічбавых прасторах, на думку ўсіх актывіста:к, якія ўдзельнічалі ў інтэрв’ю, пытанне неабходных мер бяспекі апынаецца адным з цэнтральных. Гэтае, сярод іншага, праяўляецца і ў ананімным удзеле ў інтэрв’ю трох актывіста:к. Многія актывіст:кі называюць гэты “цэтлік” патэнцыйнай пагрозай для ўласных праектаў і заўважаюць, што да гэтага часу ім проста “шанціць”, паколькі адваротнае азначала б страту аўдыторыі, якая працягвае заставацца ў Беларусі.
Вялікую ролю адыгрывае і ўласная адказнасць удзельні:ц у той час як задачай актывіста:к з’яўляецца празрыстая падача інфармацыі наконт запланаванай праграмы і запрошаных спікера:к.
Пытанні, звязаныя з захадамі бяспекі, з аднаго боку набываюць для ўсіх рэспандэнта:к першаснае значэнне, аднак, з другога - часта ўспрымаюцца як аспект, якому варта было б надаваць больш увагі.
Няпэўныя будучыні
Актывісцкія праекты часта ажыццяўляюцца намаганнямі тых, хто гатовыя ўключацца на валанцёрскай аснове, не атрымліваючы ніякага фінансавання. Сярод іншых, пытанне фінансавання актывізму закранаецца ў размове пра новых людзей, якія прыходзяць на анлайн варкшопы па арганізацыі мерапрыемстваў.
Пра праектны характар ініцыятыў і звязаную з ёй нестабільнасць разважае адна з актывіста. Актывістка згадвае пазаўрочныя працоўныя гадзіны і адсутнасць рэсурсу рабіць больш. Гэтыя разважанні прыводзяць яе да імкнення ператварыць праект у НДА.
Нягледзячы на тое захапленне, з якім актывіст:кі кажуць пра свае праекты, складаная сітуацыя сучаснага і тэмы уплываюць на дзейнасць актывіста:к і іх бачанне будучыні.
У размове пра будучыню амаль усе актывіст:кі падкрэсліваюць яе нявызначаны характар і часта немагчымасць планаваць штосьці далёка наперад. З аданаго інтэрв’ю, аднак, вынікае, што стома выходзіць на першы план, ставячы такім чынам пад пытанне працяг актывісцкай дзейнасці.
Надзеі на новае пакаленне актывіста:к неаднаразова выказваюцца на працягу інтэрв’ю.
У той час як некаторыя знаходзяць сілы для таго, каб вярнуцца ў актывізм пасля пэўнай паўзы, іншыя адзначаюць выгаранне і сумняюцца ў сваёй здольнасці працаваць далей. Гэта звяртае ўвагу на істотнасць пераемнасці пакаленняў і прыход у актывізм новых людзей з большай колькасцю эмацыйных і фізічных рэсурсаў.
Вывады
На падставе інтэрв’ю, праведзеных для даследавання, робіцца магчымым зрабіць вывад аб складанасці кантэксту, у якім даводзіцца працаваць фемінісцкім і квір актывіст:кам у дадзены момант. Калі з аднаго боку, палітычная сітуацыя ў цэлым уплывае на (не)магчымасць займацца актывізмам у Беларусі і планаваць штосьці ў доўгатэрміновай перспектыве, то з іншага - непасрэдныя дзяржаўныя захады ў дачыненні да квір супольнасці ўскладняюць дзейнасць ініцыятыў, якія акрамя іншага накіраваны на аўдыторыю ўнутры краіны. Хаця некаторыя актывіст:кі адзначаюць пэўныя станоўчыя моманты, іншыя робяць акцэнт на праблематычнасці прасоўвання фемінісцкіх каштоўнасцей і тэм, звязаных з ЛГБТК+ супольнасцю.
Для новых актывист:ак набываюць актуальнасць пытанні пошукаў фінансавання і формы арганізацыі дзейнасці, дзе ў тым ліку структура НДА бачыцца прыдатнай для больш плённай працы.
Наступным пытаннем апынаецца ўзаемадзеянне з незалежнымі СМІ і адукацыя журналіста:к у гендарнай і іншай чуллівасці.
Як адзначаюць амаль усе рэспандэнт:кі, псіхалагічная дапамога, як прамая, так і ўскосная, з’яўляецца самай запатрабаванай тэмай сярод супольнасці.
Аспект, у якім сыходзяцца ўсе апытаныя актывіст:кі - важнасць падтрымкі аўдыторыі, якая працягвае заставацца ў Беларусі. Для большасці рэспандэнта:к лічбавыя практыкі салідарнасці бачацца асноўным даступным шляхам падтрымлівання сувязяў у супольнасці, прысутнічаюць, аднак, і цалкам адрозныя меркаванні.
У кантэксце дзяржаўнага гвалту, які прысутнічае на розных узроўнях, на адно з цэнтральных месцаў выходзіць і пытанне бяспекі. Хаця некаторыя меры падаюцца актывіст:кам само сабой зразумелымі і даведзенымі да аўтаматызму, усе з іх адзначаюць большую ўвагу, якую варта было б надаваць гэтай тэм. Важную ролю мае і ўласная адказнасць удзельні:ц і іх усведамленне верагоднай рызыкі.
Нягледзячы на няпэўнасць будучыні і іншыя выклкі, большасць з рэспандэнтак з упэўненасцю кажуць пра працяг актывісцкай дзейнасці.
Гэтыя матываванасць і жаданне надалей працаваць не могуць не апынацца надзвычай істотнымі ў кантэксце Беларусі. Тым не менш, неабходную ўвагу варта надаваць і паўстаючым складанасцям, звязанымі, у тым ліку, з супрацай са СМІ і незалежнымі палітычнымі актарамі, захоўваннем сувязяў паміж людзьмі ў розных лакальнасцях, выклікамі бяспекі, важнасцю падтрымкі фемінісцкай супольнасці і працягам дзейнасці новымі актывіст:камі.
Яня Рэвяка
Даследнiца, скончыла Еўрапейскі Гуманітарны Универсітэт, Бакалаўр сацыяльных навук у камунікатыўных даследаваннях (Дысертацыя пра гендарную праблематыку ў беларускай акадэміі і актывізме).
Тиражирование исследование возможно только с согласия проекта “Women in tech” с обязательной ссылкой на сайт проекта. Исследование проведено Центром гендерных исследований ЕГУ в рамках проекта Women in Tech при финансовой поддержке ЕС. Исследование провела Марина Ментусова.