Вынікі

Многія беларус:кі даведаліся пра ADHD і тое, што гэтая абрэвіятура можа апісваць іх досвед, толькі пасля міграцыі. З 12 удзельніц майго даследавання толькі адна асоба ведала пра СДВГ да ад’езду з Беларусі і спрабавала атрымаць дыягностыку афіцыйна. Некаторыя суразмоўцы падзяліліся, што найперш спрабавалі абмеркаваць тэму нейраадрознасці з тэрапеўткамі ці псіхолагамі, але беспаспяхова. Даволі частыя гісторыі пра тэрапеўтак, што спярша катэгарычна адказвалі “няма ў цябе ніякага СДУГ” і толькі пазней прызнавалі, што не вельмі разбіраюцца ў тэме і не могуць па ёй нічога сказаць.

Даступнасць афіцыйнай дыягностыкі вельмі залежыць ад канкрэтнай краіны і (часта) фінансавых магчымасцяў. Адна з удзельніц даследавання, якая выехала з Беларусі падчас дэкрэтнага перапынку ў працы, апынулася ў даволі прэкарнай сітуацыі. Усе правы і фармальныя абавязкі яе працадаўцы засталіся ў Беларусі. Не ведаючы, ці атрымаецца ў яе вярнуцца ў тую ж кампанію ці знайсці іншую працу, мая суразмоўца сказала, што адкладае дыягностыку да лепшых часоў. 

Досвед удзельніц ува многім перагукаўся з тым, што апісваюць іншыя даследні:цы тэмаў ADHD і нейраразнастайнасці (Nielsen, 2020, 2017; Chapman, 2023; Pawaskar et al., 2020). (Сама)дыягностыка мела станоўчы ўплыў на іх самаацэнку, упэўненасць ва ўласных сілах і якасць жыцця. Адзін з найважнейшых вынікаў, які яны называлі, гэта магчымасць паставіцца да сябе з разуменнем і перастаць адчуваць сорам за тое, што не могуць быць “як усе”. 

Досвед міграцыі робіць працэс дыягностыкі транснацыянальным. Калі ўва многіх краінах Заходняй Эўропы час чакання дыягностыкі можа складаць да 4 год, некаторыя суразмоўцы падзяліліся, што задзейнічалі кантакты ў 3-4 краінах, каб атрымаць такі доступ хутчэй. У тым ліку, гэта маглі быць краіны, у якіх асоба ніколі не жыла. Аднак, атрымаўшы пацверджанне, многія спыняліся. Мала хто высвятляў, на якія рэсурсы і дапамогу могуць разлічваць у той краіне, дзе жывуць цяпер, калі гэта не было пытаннем пра падтрымку для дзяцей. 

Хаця ADHD часта апісваюць праз стэрэатыпныя недахоп увагі і цяжкасці з фокусам, з’яўляюцца больш трапныя спосабы апісваць гэты досвед, напрыклад, разумець ADHD праз ідэі інтэнсіўнасці і варыятыўнай увагі (Bertilsdotter Rosqvist et al., 2023), а таксама адмысловай тэмпаральнасці ADHD (Nielsen, 2020; Rasmussen et al., 2025). Інтэнсіўнасць можа праяўляцца ў дачыненнях з сабой і іншымі людзьмі. Варыятыўнасць увагі выражаецца ў тым ліку ў стане т.зв. гіперфокуса, калі асоба можа дасягаць неверагоднай глыбіні канцэнтрацыі. 

Цяжкасці, якія апісвалі мае суразмоўцы, былі звязаныя з матывацыяй, размытымі правіламі і чаканнямі, трывожнасцю і сумневамі ў сваіх сілах, адчуваннем кантролю і страты аўтаноміі. Асобнай вялікай тэмай была тэма маскінга. Гэты тэрмін аб’ядноўвае розныя стратэгіі камуфлявання ўласнай нейраадрознасці. Для ADHD спробы прыхаваць уласную інтэнсіўнасць, цяжкасці з пераключэннем ці часам нават заглыбокі фокус, моцна звязаныя са страхам выглядаць дзіўнымі і быць адрынутымі (Bertilsdotter Rosqvist et al., 2023). Разам з тым, маскінг патрабуе неверагодных выдаткаў энергіі і суправаджаецца адчуваннем глыбокай стомы ці нават выснажанасці. Гісторыі ўдзельніц пацвярджаюць, што часта патрабаванні маскінга на працы могуць не мець за сабой практычнага сэнсу, звязанага з выкананнем працоўных абавязкаў. Іх мэта – перфоманс нейратыповасці, падтрыманне ілюзіі, што ўсе адпавядаюць зададзеныму разуменню “нармальнасці”. 

У бальшыні ўдзельніц была цікаўнасць да досведу іншых нейраадрозных людзей, асабліва да пытанняў, звязаных з персанальнымі стратэгіямі, а таксама пытаннем, ці расказваць праўду на працы і ці ёсць паспяховыя прыклады, калі такая адкрытасць мела б добры вынік. Разам з тым, бальшыня ўдзельніц даследавання не былі гатовыя размаўляць на працы пра ADHD і чакалі хутчэй дыскрымінацыі, чым падтрымкі ў выпадку, калі б кіраўніцтва даведалася пра іх нейраадрознасць. Як сфармулявала адна з удзельніц:

“Цябе залэйбляць, не паспееш азірнуцца.. Ты вось у гэтым асяроддзі працуеш, з мужчынамі канкуруеш, і табе не патрэбныя дадатковыя лэйблы, цябе і так залэйбляць за нешта іншае .. Ты не хочаш, каб нешта цікавае праходзіла міма цябе таму што нехта думае што ты нейкая не такая..”

ЛГБТК+ ідэнтычнасці у гэтым кантэксце маглі па-рознаму спрацоўваць, у залежнасці ад кампаніі і краіны. У адным выпадку, суразмоўца была адкрытай пра квір ідэнтычнасць на працы, але засцерагалася сказаць пра ADHD. У іншым, наадварот, падзяліцца пра аўтызм і ADHD было не так боязна, як пра квірнасць. І, безумоўна, можна знайсці многа прыкладаў падвойнай ці шматслойнай маргіналізацыі на перасячэнні гендэру, сэксуальнасці, досведаў міграцыі і мацярынства. 

Тыя ўдзельніцы, хто былі адкрытыя пра ADHD на працы, мелі некаторую падтрымку ад кіраўні:ц, але часцей на ўзроўні міжасабовых дамоўленасцяў. Гэта значыць, што са зменай кіраўні:цы ўмовы працы змяняліся таксама. Усе ўдзельніцы мелі набор асабістых стратэгіяў і практык, якімі карысталіся, каб дапамагчы сабе ў працоўным асяроддзі. Пры гэтым, ідэя абгрунтаванай адаптацыі працоўнага асяроддзя пад іх патрэбы хутчэй здавалася фантастычнай ідэяй, за выняткам аднога прыклада. Карпаратыўныя ініцыятывы, звязаныя з нейраразнастайнасцю, выклікалі ва ўдзельніц недавер і/ці няўпэўненасць, што ўдзел будзе для іх карысны.